Don't feed the vampires - ik bedoel, Netflix
Ik ben momenteel de science fiction-roman Blindsight van Peter Watts aan het herlezen.
Deze roman kwam uit in 2006 en sloeg destijds onder science fiction nerds in als een bom (een cliché-uitdrukking).
Het maakte destijds zo’n impact, omdat Peter Watts zo’n beetje alle cliché’s in het genre bij de kladden pakte, een flinke klap in het gezicht gaf, en vervolgens als een wapen op de lezer richtte. Alsof Watts een laat-negentiende eeuwse oorlogszeppelin opgroef, deze van een stevige upgrade voorzag en vervolgens op de lezer afvuurde als een 21ste-eeuwse super-drone.
Waarschijnlijk blijft je lezersoog haken bij die analogie van een oorlogszeppelin: wat een vreemde vergelijking. Wat moet de lezer ermee? Een analogie zoals deze moet het lezersbegrip vergemakkelijken en versnellen, niet vertragen - slecht bedacht dus!
En dat klopt vast, dus laat me eerst even wat meer uitleggen over waarom ik deze analogie kies. En als je wil weten of je anno 2024 jezelf nog steeds aan het lezen van Blindsight moet zetten, lees je ook verder. En mocht je willen weten wat Netflix met vampiers te maken heeft? Dan lees je ook verder.
Een reis door de populaire verbeelding
Ik kies de metafoor van een laat-negentiende eeuwse zeppelin en een 21ste-eeuwse drone bewust, vanwege één indrukwekkende zet die Peter Watts doet in zijn roman: hij wekt het standaardkarakter van ‘vampiers’ weer tot leven, en dat doet hij met moderne technologie.
Vampiers zijn eind negentiende eeuw als standaardkarakter in de literatuur op schrift gezet door Bram Stoker - in dezelfde tijd werd de zeppelin uitgevonden, als oorlogswapen nog wel. Maar net als zeppelins in de oorlogsindustrie, verloren vampiers in de populaire verbeelding al snel hun dreigende karakter, vanwege hun materiële zwakheden. Zeppelins bleken niet snel genoeg te kunnen reizen en snel in vlammen op te gaan, zoals vampiers niet tegen een kruis kunnen en al snel in vlammen opgaan, als de zon opgaat. Zeppelins en vampiers veranderden al snel van stock character in laughing stock: een dankbaar figuur voor stapels aan pulp-lectuur, maar zeker niet een voorwerp voor serieuze reflectie.
Pas aan het eind van de jaren negentig komt er een licht keerpunt in die ontwikkeling. Anne Rice schreef fantastische sprookjes voor jong-volwassenen over vampiers: door haar pen specialiseerden vampiers zich van roofdieren tot seksuele roofdieren. Scenarist en producer Joss Whedon zag een kans om een ánder stereotype - het domme blondje in horror-films - om te draaien met Buffy the Vampire Slayer. Daarna diepte Marvel Comics haar karakter Blade op en verleende een franchise-vergunning aan een paar filmmakers, om mee te liften op het succes van deze vampire-revival. Sindsien struikel je in de populaire verbeelding over de vampiers, met de Twilight-saga als imaginair dieptepunt.
Toen Peter Watts zich aan het schrijven van Blindsight zette, waren vampiers dus alomtegenwoordig. Maar Watts had een probleem met het concept vampier, en dat probleem kwam vanwege zijn opleiding. Watts had namelijk een PhD in de mariene biologie op zak, en met die blik keek hij naar het culturele fenomeen van de vampier, en vroeg zich voortdurend af: hoe in vredesnaam werken die beesten, biologisch bezien? Wat voor biochemisch proces zorgt ervoor dat ze in de fik vliegen als de zon schijnt? Wat voor neurobiologie maakt dat ze allergisch reageren op kruizen? En wat voor evolutionaire biologie verklaart dat ze mensenbloed moeten drinken?
Watts daagde zichzelf uit: kon hij een biologisch plausibele verklaring vinden voor vampiers? Hij keerde zijn boekenkast om, scheurde bladzijdes uit zijn Fundamentals of Biochemistry: Life at the Molecular Level van Voet, Voet en Pratt, onderstreepte passages uit zijn Evolutionary Games and Population Dynamics van Hofbauer en Sigmund, verslond in de tussentijd The Man Who Mistook his Wife for a Hat van Oliver Sacks, en speculeerde toen: ja, het is te doen: met flink wat biochemisch, neurobiologisch en evolutionair speltheoretisch gebluf, is er best een verhaal te verzinnen waarin vampiers een biologisch, fysieke realistische basis hebben.
Watts kon dus vampiers realistisch maken, door het beestje opnieuw uit te vinden met de meest actuele wetenschapelijke kennis van dat moment. Onder zijn handen zijn vampiers wel onherkenbaar veranderd: het zijn weer échte roofdieren, hyperintelligente psychopaten die erop gebouwd zijn om mensen op te jagen en op te eten. Om het verhaal onder dit subkopje rond te maken: datzelfde is gebeurd met zeppelins: we hebben ze fundamenteel heruitgevonden met de nieuwste wetenschappelijke kennis, en nu zijn ze onherkenbaar als de zeppelin van eind negentiende eeuw: het zijn nu hyperintelligente, tot de tanden toe bewapende, vaak zichzelf aansturende drones geworden.
Waarom Blindsight anno 2024 nóg beter te lezen is
Geen idee of je nu meer kan met de analogie van een zeppelin. Ik heb ook geen idee wat ik doe, en laat je daardoor dan ook niet afleiden. Mocht je dit tot zover gelezen hebben met de vraag ‘en? is die roman ook anno 2024 nog de moeite van het lezen waard? Ook als ik geen sci-fi-nerd ben?’, dan is het antwoord: ja, Blindsight is nog steeds de moeite van het lezen waard, en misschien nog wel meer in 2024 dan in 2006, en dat laatste vooral als je geen sci-fi-nerd bent.
Hier is waarom Blindsight beter te lezen is in 2024 dan in 2006, aannemende dat je geen sci-fi-nerd bent: het plot van Blindsight is wat in het science fiction genre bekend staat als een ‘first contact story’, oftewel, wat doet de mensheid als ze daadwerkelijk voor het eerst in contact komen met échte aliens? Maar de thema’s van zijn roman zijn fundamenteler: met zijn roman stelt Watts moeilijke metafysische vragen over de aard van het menselijk bewustzijn in relatie tot het fenomeen ‘intelligentie’: is ons menselijke bewustzijn onlosmakelijk verbonden met onze intelligentie? Zijn wij als diersoort bijzonder? Of bestaat er ook intelligentie zonder bewustzijn - en wat is het nut van bewustzijn precies?
Watts gebruikt zijn kennis om die vragen te beantwoorden op een manier die veel menselijke lezers tegen de borst stuit: ja, er bestaat intelligentie zonder bewustzijn, ja, veel systemen zijn inmens veel intelligenter dan wij mensen, en nee, ons bewustzijn is eigenlijk vrij nutteloos - sterker nog, ons bewustzijn blijkt een evolutionair ongelukje te zijn, en we zitten er nu in vast omdat we, in speltheoretische termen, in een Pareto-suboptimaal Nash-evenwicht geëvolueerd zijn.
In 2006 lagen dit nog zó ver buiten het voorstellingsvermogen van de populaire verbeelding, dat iemand die destijds géén sci-fi-nerd was, het waarschijnlijk niet begrepen had, en als deze ze al begrepen had, waarschijnlijk direct afgewezen had. Anno 2024 heeft de populaire verbeelding al zoveel meer science fiction en science fact te verstouwen gehad, dat het nu gesneden koek moet zijn: de Netflix-serie Black Mirror heeft bijvoorbeeld ideeën als ‘je geest uploaden in de cloud’ gepopulariseerd, en dankzij ChatGPT stelt iedereen zich de vraag of bewustzijn, intelligentie en exceptionele taalvaardigheid instrinsiek met elkaar verbonden zijn.
Maar als je nu Blindsight gaat lezen, struikel je waarschijnlijk over hetzelfde probleem als waar sci-fi-nerds in 2006 over struikelden. Veel van die verder goed geïnformeerde lezers waren erg onder de indruk van de wetenschap en metafysica achter de roman, maar:
wat doen die vampiers in het plot en de thematiek?
Heeft Peter Watts ze wel nodig voor zijn verhaal? Of vergaloppeert Peter Watts zichzelf er totaal mee, doordat hij zo druk bezig was ze biologisch plausibel te maken, dat hij vergat ze in te passen in het plot en de thematiek? Leuk en leerzaam, die pagina’s vol over protocadherine-receptoren, over het evolutionair-biologisch nut van psychopathie, savantisme en autisme, en over hoe een opgevoerde, hyper-intelligente visuele cortex epilepsie-aanvallen kan krijgen van het zien van rechte hoeken (en dus: waarom vampiers omvallen als ze een kruis zien), maar: heeft die jongen dat nou nodig? Was het verhaal niet béter geweest, zónder die afleiding?
Waarom de vampiers Netflix zijn - of Amazon, of Google, of Meta, of Apple, of Microsoft
Ik denk van niet: ik denk dat Watts heruitvinding van vampiers een intrinsiek belangrijk subthema aansnijdt. En dat subthema is anno 2024 nóg belangrijker dan dat het in 2006 was. En dat subthema is dat de vampiers in Blindsight te lezen zijn als een analogie voor wat tegenwoordig door schrijvers van non-fictie geduid wordt als Surveillance Capitalism (door Zoshana Zuboff), The Internet Con en/of Chokepoint Capitalism (door Cory Doctorow, samen met Rebecca Giblin) of Technofeudalism (door Yanis Varoufakis) - ik noem het vanaf vandaag maar het 'vampierkapitalisme'.
Alledrie de bovenstaande non-fictie auteurs wijzen met een beschuldigende vinger naar Big Tech en Big ‘Content’, en ze zijn het grotendeels met elkaar eens over de volgende drie dingen:
- dat bedrijven als Meta, Apple, Amazon, Google, Microsoft en ook Netflix ons uitzuigen
- waarom die bedrijven ons uitzuigen
- hoe die bedrijven ons uitzuigen
Hun kapitalisme vergelijken met vampiers ligt zó voor de hand, dat het zelfs een onvermijdelijke, sleetse metafoor is geworden: zie je hoe ik bij het eerste punt er niet aan ontkom om het werkwoord ‘uitzuigen’ te gebruiken? De vampiers van Peter Watts lijken op Meta, Apple, Amazon, Google, Microsoft en Netflix in het wat: ze zuigen ons gewone mensen uit.
De analogie strekt zich verder uit naar het waarom: waarom zuigt Big Tech ons uit? Voor haar eigen gewin, natuurlijk: ze verdienen geld met ons. Zoiets geldt ook voor vampiers in het algemeen en in het bijzonder die van Peter Watts: die zuigen ons uit omdat ze van ons leven.
Watts dikt het waarom-stuk van de vergelijking nog aan door een begeleidend kunstwerk bij Blindsight: een fictieve video-presentatie van een groot farmabedrijf die min of meer per ongeluk de vampiers heruitvindt, met de titel ‘taming the nightmares of yesterday for a better tomorrow’. Die enge en tegelijkertijd hilarische video kun je hier zien:
https://www.youtube.com/watch?v=Ie7o3we8yvI
Merk de slogan van het niet-al-te-fictief-klinkende FizerPharm op: ‘Exceptional profits. Acceptable side effects’. En mocht je de vergelijking nog niet zien: tegen het eind van de presentatie hoor je Watts zeggen dat vampiers, als geboren hyperintelligente psychopaten, natuurlijk ons als mensheid enorm kunnen helpen, bijvoorbeeld door onze bedrijven te leiden - die worden nu immers ook al geleid door normaal voorkomende psychopaten, en die hebben geen last van menselijke gevoelens zoals ‘ethiek’ of ‘empathie’.
Maar waar Watts de sleetse analogie van ‘kapitalisme = uitzuigerij = vampiers’ veruit overstijgt en óók weer op zijn kop zet, is in hoe de vampiers in zijn roman ons uitzuigen. Of beter gezegd: hóe de vampiers precies zoveel slimmer zijn dan wij ‘baseline humans’. De truc zit hem er namelijk in dat de vampiers van Peter Watts géén bewustzijn hebben, en daardoor véél sneller informatie kunnen verwerken. Het gaat dan onder andere om het verwerken van visuele informatie, én om het nemen van zeer complexe beslissingen.
En dat is precies de manier waarop Big Tech ons heden ten dage ook uitzuigt. Om een klein voorbeeld te noemen: Facebook meet het wanneer je een halve seconde langer bij een post blijft hangen, en gebruikt dat gegeven om zowel te beslissen wat je daarna ziet in je feed, als om meer advertenties te verkopen. Cruciaal: jij als ‘gebruiker’ bent je waarschijnlijk niet eens bewust van die halve seconde dat je langer bleef hangen. Net als de vampiers in Blindsight hackt Meta jouw visuele informatieverwerking en zet je schaakmat nog voordat jij doorhad dat je aan het schaken wás.
Het is geen toeval dat een ánder boek met exact dezelfde titel ook exact dezelfde ‘gaten’ in de menselijke (visuele) informatieverwerking bespreekt: Blindsight: The (Mostly) Hidden Ways Marketing Reshapes our Brains van Matt Johnson en Prince Ghuman, dat uitkwam in 2020, is weliswaar het zoveelste boek over de online marketingtrucs van Big Tech, maar leest als een instructiegids ‘hoe vang ik mensen’ voor de opgroeiende vampiers in Peter Watts: ‘druk op deze knopjes op de visuele cortex van je prooi, en blam, je hebt ze’, omdat het over exact dezelfde systemen en processen in onze eigen hersenen spreekt.
In deze podcast over ‘technofeudalisme’ bespreekt Yanis Varoufakis een ander treffend voorbeeld: een consument wordt door het algoritme van Amazon geprogrammeerd om iets te kopen (dat gaat in een oneindige dialectische cirkel: je koopt iets, Amazon leert wat jij leuk vindt en moedigt je aan weer iets te kopen, je koopt weer iets, Amazon leert nóg beter jouw dopamine-pompje aan te zetten, ad infinitum en ad nauseam), en datzelfde algoritme programmeert een arme drone-medewerker in een pakhuis om je ding te vinden. Die medewerker krijgt een loon dat schamel is maar net genoeg om dan ‘s avonds laat weer iets te bestellen bij Amazon, en zo is de cirkel rond: wij mensen leven niet meer in ons eigen leven, we leven in de cloud van Big Tech - en onze beslissingen zijn grotendeels door hen voorgeprogrammeerd. De vergelijking met wat de vampiers in Blindsight doen met mensen die hun ziel hebben ge-upload in de cloud, is ook weer vrij letterlijk.
Peter Watts geeft in Blindsight nog één onverwachte draai aan het fenomeen ‘vampiers’: waarom zouden ze onzichtbaar zijn in de spiegel? Hij vertaalt dat naar een andere vraag: in Blindsight kunnen vampiers geen TV kijken. Niet naar de film, en ze kunnen al helemaal niet een VR-bril opzetten. Nou ja, ze kunnen het wel, maar ze willen het niet: hun ‘gebrekkige’ bewustzijn en superieure informatieverwerking ziet een TV-scherm namelijk voor wat het écht is: een machine die kleur en geluid genereert, die ons inferieure mensen hypnotiseert omdat ze dénken dat er zich op het scherm een treffend, betekenisvol narratief ontvouwt. Een vampier ziet volgens Watts geen treffend, betekenisvol narratief, net zoals een vampier in een spiegel ook niet 'zichzelf' ziet - er is voor een wezen zonder bewustzijn immers geen 'zelf' om te zien.
Een vampier ziet alleen de pixels.
Vergelijk dat met Netflix, of eigenlijk de hele industrie die Doctorow en Gilbin aanduiden als ‘Big Tech én Big Content’ - dus ook Spotify, Amazon Prime, enzovoorts. We weten allemaal dat Netflix als doel heeft ons verslaafd te maken - zoals de eindbaas van Netflix, Reed Hastings zei: ‘our biggest competitor is sleep’. Hoe Netflix dat doet: net als elk ander Big Tech-bedrijf hackt Netflix met name onze visuele informatieverwerking. Blijf je nét wat langer hangen bij deze ene serie? Dan krijg je er meer van. Vind je dit leuk? Als je daar gretig op klikt, dan binge je jezelf zo een nieuwe serie in - en Reed Hastings lacht zichzelf rijk.
We zitten tegenwoordig zó diep in de wereld van Big Tech, dat deze werkwijze ons niet eens meer verbijstert. Maar verbijsterend is het zeker: vraag aan elke scenarist of schrijver hoe je een publiek verslaafd maakt aan je films, boeken of series, en ze zeggen dingen als: je moet een gaaf verhaal vertellen, waarbij je met frisse thematiek en onverwachte plotwendingen mensen blijvend nieuwsgierig maakt. Je moet mensen ráken in het hart. Je verhaal moet authentiek zijn, iets zeggen over de condition humaine, en mensen achterlaten met een gevoel van verwondering, of vertwijfeling, of misschien zelfs wanhoop. Netflix gooit ál die recepten, die zou oud zijn als de Aristoteles’ Poetica en Bharat Muni’s Natya Shastra, zo oud als de mensheid zelf, overboord, en kijkt gewoon naar je data.
Netflix ziet alleen de pixels.
Oftewel: moet je het lezen, Blindsight?
Jazeker dus, en nu in 2024 is het nog beter dan het was in 2006.
Maar in vredesnaam, ga niet naar Amazon om het op je Kindle te laten zetten. Don’t feed the vampires.
(En laat ik 'm nu helemaal rondmaken: waarom deed ik zo m'n best om een nieuwe analogie uit te vinden en ook nog uit te leggen? Over hoe zeppelins als vampiers zijn?
Dat deed ik omdat metaforen en analogieën nog steeds één van de weinige manieren zijn waarop het schrijven van ons 'baseline humans' nog steeds kwalitatief verschilt van ChatGPT. ChatGPT kán een eenmaal gevonden analogie of metafoor uitleggen, en ChatGPT kán zelfs ook metaforen en analogieën verzinnen - maar die zijn niet erg creatief en vergezocht - nog niet: ik heb het hier getest.
Je vond de metafoor van de zeppelin vast een beetje gezocht, maar in de toekomst is dat waarschijnlijk de beste manier om zeker te weten dat deze tekst geschreven is door een mens. Totdat deze tekst óók wordt opgezogen door Big Tech, natuurlijk.
Nogmaals: don't feed the vampires).