We moeten ons schamen
'Slappe hap', twitterde Geert Wilders over de nieuwe premier die zíjn kabinet pretendeert te leiden. 'Dit kabinet is géén kleuterklas', antwoordde diezelfde premier iets later. In een debat over de regeringsverklaring: het kabinet was nog niet eens begónnen, en het ligt al in de kreukels. Het is niet 'gestruikeld voor de finish', het ligt al op zijn snoet nog voor het startschot klinkt.
Ik moet daar wat van vinden, als debatexpert.
Ik was immers ooit Nederlands Kampioen Debatteren, tweemaal Nederlands Kampioen Welsprekendheid, finalist op het EK en WK Debatteren, won twee keer op de Oxford Intervarsity. Ik schreef (samen met professor Jean Wagemans) een taai en theoretisch boek over argumentatie en debat en samen met dr. Wilbert van Vree een handzame gids voor (lokale) volksvertegenwoordigers over hoe effectief te debatteren en te vergaderen. Ik ben opgeleid als politicoloog, en als het drukke leven het me ooit toestaat, wil ik zelfs ooit promoveren in de politieke communicatie.
Ik moet er wat van vinden, maar ik blokkeer. Ik kán er niks van vinden. Wat er gisteren en eergisteren gebeurde, heeft niks te maken met 'debat'. Het heeft niks te maken met argumentatie en retorica, en het heeft bovenal niks te maken met 'effectieve volksvertegenwoordiging'.
Als het geen debat was, wat was het dan?
Wat we gisteren zagen is de ultieme victorie van het rechts-populisme. Het was geen debat, maar een debacle, met maar één winnaar, en verder heel veel verliezers. De winnaar was Geert Wilders. De verliezers: zijn 'coalitiegenoten'. Zijn partijgenoten zelfs. Het kabinet, inclusief de nieuwe premier. En ook: de democratie als instituut. En dus ook: de mensen die op Geert Wilders gestemd hebben.
Het internet heeft de volgende vergelijking van zelfhulp-schrijver Shannon Alder bekend gemaakt: 'debatteren met idioten is net als schaken met een duif: hoe goed je ook bent, het beest schijt het bord toch onder en paradeert rond alsof het gewonnen heeft'.
Dit is wat we gisteren hebben gezien: geen duif, maar een kwaadaardige zeemeeuw, die het ooit zo beschaafde speelveld van ónze democratie onderschijt en er trots over twittert. Het beangstigende: de zeemeeuw loopt niet rond alsof hij gewonnen heeft, nee: de zeemeeuw heeft daadwerkelijk gewonnen.
Hij heeft ons Nederlanders, álle Nederlanders, van radicaal-links, via het radicale midden tot radicaal-rechts, namelijk allemaal waar hij ons hebben wil: in het verdomhoekje. Híj kan blijven twitteren zonder verantwoordelijkheid te hoeven nemen, hij kan blijven radicaliseren zonder erop aangesproken te worden, hij kan blijven polariseren zonder afgeremd te worden.
Waar gaat dat heen?
Wilders zit nu in de positie dat hij:
- alle voordelen heeft van het zijn van de premier (alle aandacht gaat naar hem uit, iedereen weet dat hij de koersbepaler is van zowel de uitvoerende als de controlerende macht)
- geen énkele van de nadelen heeft van het zijn van de premier (verantwoordelijkheid nemen, compromissen moeten sluiten, ergens op afgerekend kunnen worden)
En hij heeft gisteren laten zien dat hij:
- dit weet
- dit ten maximale wíl uitbuiten
Dat Wilders alle voordelen heeft van het premierschap, en geen enkele van de nadelen, dat hij dit weet én dat hij dit ten maximale wil uitbuiten, is een recept voor ellende...voor de rest van Nederland. Want wat gaat Wilders doen met zijn positie?
Stel dat dit kabinet binnen no-time in elkaar dondert: dan kan Wilders roepen 'zie je wel! Het establishment wilde zich niet aanpassen aan de wil van het volk! De enige manier waarop we écht verandering kunnen krijgen, is als ik nóg meer zetels haal!'
En die krijgt hij dan prompt.
Maar stel dat het kabinet met deze guurrechtse tegenwind het een tijdje volhoudt. Zeg anderhalf jaar, of wie weet: de hele vier jaar zelfs. Wat er dan gebeurt: Wilders zal niet inbinden, en blijven fulmineren tegen 'het beleid' en 'het establishment'. Zijn eigen ministers, op de dossiers die voor de PVV zo belangrijk zijn, zullen niks voor elkaar kunnen krijgen, omdat hun beleid is gebaseerd op bij elkaar gefantaseerde leugens. Maar Wilders krijgt er een groter en langduriger podium mee om te blijven scanderen: 'Zie je wel! Zelfs als we half een beetje mogen meeregeren, dan nog frustreert het establishment ons beleid zó, dat het niet uitgevoerd kan worden! De enige manier waarop we écht verandering kunnen krijgen is als ik nóg meer zetels haal!'
En die krijgt hij dan ook prompt. Want zoals ook Mark Thiessen van de Nieuwe Vrije Eeuw op zijn substack schrijft: Geert Wilders zit nu in een positie vanwaaruit hij niet meer kán verliezen.
Omekot! Wat kunnen we doen?
In een iets idealere democratie was er een simpel recept geweest: de PVV krijgt de ruimte om een tijdje te regeren. Ze verprutsen het grandioos, de kiezers zien dat en na een tijdje sturen ze Wilders en kornuiten weer weg. Dát ze het zouden verprutsen, als ze aan de macht zijn, moge duidelijk zijn: beleid dat gestoeld is op leugens, halve waarheden en gefantaseerde aannames zoals de 'omvolkingstheorie', pardon, 'zorgelijke demografische ontwikkelingen', kán nooit werken.
De vergelijking met het Verenigd Koninkrijk laat zien dat het lang kan duren voor rechts-populistische kiezers tot inkeer komen: het kostte daar veertien jaar van de meest bizarre, huichelachtige idioterie van de Tories voordat de kiezers bereid waren om het 'zuurlinkse' Labour weer eens te overwegen - en ondanks het gebalanceerde, ingetogen alternatief dat Labour bood, heeft wellicht de grootste politieke brokkenmaker van die afgelopen veertien jaar, Nigel 'mister Brexit' Farage, toch nog een zetel weten te winnen in het Lagerhuis.
Wat ik hiermee wil zeggen is: zelfs áls de PVV gedwongen was verantwoordelijkheid te nemen, dan nóg kan je er niet op rekenen dat kiezers hen erop hadden afgerekend, wanneer was gebleken dat ze die verantwoordelijkheid niet aankonden.
Laat staan wat er gebeurt nu ándere partijen verantwoordelijkheid hebben genomen met en voor de PVV, en Geert Wilders het kleine beetje verantwoordelijkheid dat ze hebben genomen, makkelijk vanaf X weg kan spinnen.
OK, dus we kunnen niets doen?
Jawel, we kunnen heel veel doen. Maar het is een kwestie van lange adem en hard werken. Hier zijn een paar ideeën, die door álle partijen uitgevoerd kunnen worden - inclusief de coalitiepartijen van de PVV.
Laat zien wat de gevolgen zijn van de incompetentie van de radicaal-rechtse populist
Hierboven zeg ik weliswaar dat het lang kan duren voor kiezers kunnen inzien dat de partij waar ze op gestemd hebben, hun billen afvegen met de beloftes die ze hebben gedaan. En sommige kiezers zullen dat misschien nóóit inzien. Die keren zich liever helemáál af van de politiek, dan dat ze moeten toegeven dat ze eerder verkeerd gestemd hebben. Case in point: de Reform-stemmer die NRC aan het woord liet in dit prachtige sfeerverslag.
Maar dat het lang kan duren, is géén reden om het dan maar niet te proberen. Beter laat, dan nooit. Dit betekent concreet: breng het politieke debat telkens terug naar de inhoud. Verzwijg het niet wanneer de PVV wél verantwoordelijk is voor de beleidsuitvoering, laat Wilders er niet mee wegkomen die verantwoordelijkheid af te wijzen, en breng telkens en onvermoeibaar de feiten en cijfers op tafel wanneer het met die verantwoordelijkheid spaak loopt.
Til het publieke debat naar een hoger niveau
Iedereen is het erover eens dat het publieke debat in de laatste decennia erop achteruit gegaan is. Experts zijn het er nog niet over eens wat daar de dieperliggende oorzaken van zijn. Is het:
- Het bestaan van social media zelf?
- De teloorgang van kranten en opinietijdschriften?
- De verspreiding van 'cable news' netwerken in de Verenigde Staten?
- De voortdurende Russische 'Firehose of Falsehood', een desinformatie-campagne die zó nihilistisch en cynisch is, dat publicist en politiek denker Peter Pomerantsev het omschreef als een uniek fenomeen dat véél verder gaat dan de klassieke Soviet-propaganda van weleer?
- Of iets heel anders...?
Hoe het ook zij: wat we verleerd zijn is het direct met elkaar oneens te zijn op de inhoud - en er dan samen tóch uit te kunnen komen. We vereenzelvigen mensen met hun meningen, en veroordelen ze er dan voor. Dat is géén debat: dat is een scheldpartij.
Probeer in plaats daarvan: nooit mensen persoonlijk aan te vallen. Altijd te vragen om wélke waarden ze zich zorgen maken. En dan te laten zien dat de feiten en cijfers laten zien dat die waarden het beste gebaat zijn bij ánder beleid, dan het PVV-beleid. Weiger hoe dan ook mee te schaken met een duif: til het gesprek altijd naar een hoger niveau.
Versterk de democratische rechtsstaat
Hier hangt mee samen: maak onze democratische rechtsstaat nóg democratischer, en nóg rechtsstatelijker. Twee dingen die ik hiermee concreet bedoel:
Méér democratie
Waar 'proteststemmers' (of ze nu PVV hebben gestemd of op iets anders) terecht op wijzen, is dat ons huidige democratische systeem incompleet is, en daardoor onvoldoende levert. Er wordt van alles besloten vóór ons, óver ons, maar niet mét ons. Waar een proteststemmer de mist ingaat, is aanwijzen 'wie' dan 'de beslissingen' zou nemen, waar 'we' dan invloed en controle op zouden moeten uitoefenen.
Die mistige zetel van de macht achter de schermen is namelijk niet Brussel, en ook niet het Davos van het World Economic Forum, maar ligt telkens weer ergens anders, afhankelijk van het issue. Voor een deel ligt de macht bij uitvoeringsorganisaties, zoals bij een Belastingdienst die ongecontroleerd mensen als fraudeurs liet aanwijzen door een computer.
Maar het ligt ook bij 'marktpartijen': bureaucratische megabedrijven, zoals zorgverzekeraars, banken en big tech - bedrijven die eigenlijk helemaal niet 'ondernemen', maar mensen vangen in een monopolistisch dataweb waarin ze hun 'eindgebruikers' eindeloos van het kastje naar de muur kunnen sturen.
Ik haal graag en vaak de Nobelprijswinnares voor de Vrede, Jane Addams, aan. Die ze: hét geneesmiddel voor de ziektes waar de democratie aan lijdt, is méér democratie.
En concreet betekent dat:
- Voor iedere inwoner van Nederland: vraag jezelf af wáár de macht over jouw dagelijks leven écht ligt. Is het écht zuur-links in de Tweede Kamer dat met een parkeerverbod in jouw wijk komt? Of zijn het je mede-bewoners die graag meer veiligheid en ruimte willen voor hun spelende kinderen? Ga in gesprek met hén, en kom er samen uit.
- Voor iedere inwoner van Nederland: vraag jezelf af wáár de macht in de wijde wéreld echt ligt. Ligt de wereldmacht écht in handen van een clubje grijze, grotendeels welwillende politici in een uit zijn krachten gegroeid Vlaams dorp, ongeveer honderd kilometer ten westen van Maastricht? Of ligt de wereldmacht in handen van hen die middelen hebben, en niet bang zijn die te gebruiken voor eigen gewin - zoals een Poetin zijn hele land gebruikt om een ander land te vernielen, of dichterbij huis, zoals een groot chemieconcern haar geld en belofte van werkgelegenheid gebruikt om heel Dordrecht en omstreken te vergiftigen?
- Voor de politieke partijen in Nederland: maak van democratie het fundament van je denken en doen. Misschien lukt het niet om een wetsvoorstel erdoor te krijgen dat álle politieke partijen verplicht om zelf intern ook democratisch te zijn, maar je kunt in ieder geval wel je eigen interne partijdemocratie op orde hebben. Geef het goede voorbeeld.
- Voor de politieke partijen in Nederland én de overheid: legitimeer en maak gebruik van méér vormen van democratie dan de democratie van 'ééns in de paar jaar een bolletje rood kleuren'. Burgerberaden, referenda - er is zovéél meer democratie mogelijk!
En dan de rechtsstaat
Voormalig President van de Hoge Raad, Geert Corstens, zei het perfect: 'de rechtsstaat moet je leren'. De rechtsstaat is méér dan een lijstje met grondrechten voor burgers jegens de staat, jegens elkaar en jegens andere rechtspersonen. Zo'n lijstje heeft alleen maar nut, als die individuele rechten ook echt betekenis hebben. Zowel materieel als in onze cultuur.
Met de materiele betekenis van individuele rechten is het slecht gesteld: de voorbeelden van Chemours en de Toeslagenaffaire hierboven laten zien dat gewone mensen zoals jij en ik gewoonweg hun recht niet meer kunnen halen, wanneer dat fundamenteel geschonden is. Politieke partijen kunnen daar weer handen en voeten aan geven, door het politieke debat telkens terug te sturen naar de inhoud van dit soort schandalen.
Met de culturele betekenis van individuele rechten is het zo mogelijk nog slechter gesteld. Hiermee bedoel ik vooral dat we allemaal voor onszelf makkelijk rechten opeisen, die we niet graag aan anderen gunnen. Zo eist de PVV al jaren een uitgebreide vrijheid van meningsuiting voor zichzelf op, maar kan en mag het absoluut niet als een Kamerlid eenzelfde soort vrijheid neemt om een hoofddoek te dragen.
In het politieke debat kunnen we de culturele betekenis van de rechtsstaat weer terugbrengen en versterken door er telkens naar te vragen: hoe zit het met wederkerigheid, met rechtsstatelijke ideeën zoals 'gelijke monikken, gelijke kappen'. Je hoeft er geen categorisch imperatief van Kant op na te slaan om dit soort inconsistenties bij jezelf en bij een ander aan te wijzen.
Wat een lang verhaal na een lang debacle
Ja, sorry, ik draafde een beetje door. Ik schaamde me gewoon zo enorm na het zien van het circus van de afgelopen twee dagen. Nogmaals: dat was geen debat, het was een debacle. Waar zijn we nu weer in terecht gekomen?
Maar wat jouw diagnose ook is van hoe we hierin terecht zijn gekomen, de weg eruit is niet onduidelijk of onbekend. Het is alleen een lange, moeilijk begaanbare weg: van méér debat op inhoud, méér democratie en méér rechtsstaat.
Laten we die eerste stappen nu maar zetten.